De politieke, strategische en economische realiteit verandert met de dag door de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. We kunnen de toekomst niet voorspellen, maar wel proberen zo goed mogelijk te leren van de lessen die we nu al kunnen trekken. Peter van Bodegom is hoogleraar milieubiologie in Leiden. Hij kan milieukennis met grondstoffenkennis verbinden en zo licht werpen op de macht over graan, olie en gas die onder het conflict schuilgaat. We vragen hem na 12 dagen oorlog de thermometer af te lezen en te duiden, wat deze oorlog voor de Europese Unie kan betekenen.
Gaan we binnenkort tekorten zien?
"Voor acute graantekorten in de EU hoeven we niet zo bang te zijn. De EU is volgens de prognoses voor 2021/2022 immers de grootste exporteur naar de wereldmarkt, nog groter dan Rusland die de nummer 2 is. Wel heeft Afrika reden om bezorgd te zijn. Daar zijn wel degelijk tekorten te verwachten, omdat Afrika en met name Noord-Afrika gevoed wordt met graan uit Oekraïne. Door politieke onrust die daar kan ontstaan als de prijzen op de wereldmarkt onbeheersbaar worden, kan leiden tot een grotere toestroom van Afrikanen naar de EU."
Wat moet de EU doen?
"Cynisch bezien kan je de oorlog tussen Rusland en Oekraïne ook zien als een langetermijnstimulans voor onze groene energie- en voedseltransitie. De vraag is namelijk of het wel zo'n goed idee is om een wereldmarkt te hebben in periodes van politieke instabiliteit. Is het niet beter als de EU zelfvoorzienend is, door echt in groene energie te investeren en wat voeding betreft zich op een EAT-Lancet-dieet te richten? Dat is immers een gezond dieet dat we in een duurzaam voedselsysteem kunnen maken. Dit vraagt veel aanpassing en veel politieke moed. Veel EU-subsidies zijn bijvoorbeeld gericht op dierlijke productie, niet op een meer plantaardig dieet. In de EU is weliswaar veel (sociale) aanpassing nodig, maar een EAT-Lancet-dieet is hier mogelijk. In Azië, Noord- en Zuid-Amerika kan het ook. In Afrika en in delen van het Midden-Oosten is zo'n dieet niet mogelijk op dit moment. Daar loopt het productiepotentieel simpelweg nog te ver achter, heb ik me laten vertellen."
Beter zelfvoorzienend dan afhankelijk van onbetrouwbare partners.
"Ja. We dachten een wereldorde te creëren, waarbij de neuzen voldoende dezelfde kant op stonden staan. En we allemaal convergeerden naar een soort universeel democratisch model, maar dit is niet gebeurd. Nu blijkt heel duidelijk dat er helemaal geen sprake is van gedeelde visies. We waren onbewust afhankelijk en dat realiseren we ons nu pas echt goed. De afgelopen 30 jaar hebben we als EU niets gedaan aan onze afhankelijkheid van Russisch gas. Voor aardmetalen geldt dat we sterk afhankelijk zijn van China. Voor soja hebben we ons met open ogen afhankelijk gemaakt van landen als Brazilië. Dat werkt alleen als je ervan uitgaat dat iedereen een homo economicus is met een democratische inslag. De EU is kwetsbaar. Dat verminder je door minder afhankelijk te worden. En je vermindert afhankelijkheden onder andere door te vergroenen door bijvoorbeeld kringlooplandbouw. Dat is dus wat we moeten doen."
Moeten we kerncentrales sluiten?
"Nee, nog niet. Voordat je een windmolenpark hebt gebouwd ben je vijf tot tien jaar verder. Voor een groene energietransitie als geheel heb je een periode nodig van tien tot twintig jaar. Er zijn verschillende scenario's voor een duurzaam voedselsysteem. Zo'n systeem vergt een ander ketenbeheer en landschapsinrichting. En: hoe kom je die overgangsperiode van misschien wel 20 jaar goed door? Een periode waarin je het oude afbouwt, maar het nieuwe nog niet goed onder de knie hebt? Dat is de vraag. Ik denk dat we de EU in snel tempo onafhankelijk moeten maken in een wereld die je niet kunt beheersen. We zouden in de EU dit momentum moeten aangrijpen voor een versnelde groene transitie. We moeten nu al zuiniger gaan leven met hernieuwbare bronnen. De volgorde is: eerst gas en olie afbouwen, dan kernenergie afbouwen. Maar gebruik liever gas dan kolen. Dat helpt vanuit milieu-oogpunt. Dat Timmermans nu zegt: dan maar weer kolencentrales, dat is wel een hele grote stap achteruit. Daar ben ik niet voor."
Hoe gaan we om met aardmetalen, die we zo nodig hebben voor computers, accu's en auto's?
"Waar Rusland zijn strategische macht heeft gebouwd op zijn niet te omzeilen aanvoer van granen en fossiele brandstoffen, is China is nog slimmer geweest. China heeft zelf heel belangrijke mijnen voor zeldzame aardmetalen, maar ze hebben ook handig geopereerd in Afrika. Ze zijn gaan samenwerken met Afrikaanse landen die rijk zijn aan metalen, zoals ijzer en koper, maar ook voor nikkel en kobalt. In de afgelopen 10 jaar heeft China een veel grotere toegang gekregen tot metalen die ze zelf niet tot haar beschikking heeft. Zo heeft ze een nog grotere invloed op de wereldmarkt van (zeldzame) aardmetalen verkregen. Deze grondstoffen zijn heel belangrijk zijn voor onze energietransitie, want die zijn hard nodig voor de productie van bijvoorbeeld accu's of de magneten van windturbines."
Wat gaat er nu gebeuren?
"Rusland kan het misschien lang volhouden, maar waarschijnlijk niet winnen. De EU moet - zeg ik met schroom en helaas - bewapenen, versneld vergroenen, een band met China opbouwen en de relaties met Afrika vernieuwen. Een Afrika dat duurzaam voedsel voor haar bevolking produceert, geeft ook stabiliteit voor Europa. Zuid-Amerika spint garen bij onze huidige landbouw, omdat we hun veevoer importeren. Dus als wij vergroenen kunnen we een reactie verwachten vanuit Zuid-Amerika. Ze kunnen daar heel goed overstappen op een EAT-Lancetdieet, en op die manier hun landbouw vergroenen. Net als Noord-Amerika overigens."
"Als de EU minder exporteert naar de wereldmarkt door te vergroenen en Zuid-Amerika doet dat ook, dan is het van cruciaal belang dat binnen Afrika de landbouwproductie en handelsstromen een boost krijgen. Dat kan het continent, dat nu door graantekorten wordt bedreigd, enorm vooruit helpen. Het landbouwpotentieel is er en het kan een belangrijke stijging van de welvaart betekenen. Maar als Afrika dat niet weet te ontwikkelen en als Zuid-Amerika de bestaande export verlegt naar Afrika, dan ziet het er weer heel anders uit. Maar mochten we de landen op het grote continent Afrika helpen zelfvoorzienend te worden, dan krijgen we wellicht ook betere toegang tot de aardmetalen die daar worden gewonnen. Daarmee verkleinen we - zoals we op dit moment graag willen - onze afhankelijkheid van staten die ons wel als markten maar niet als vrienden zien: Rusland en China."
Dit artikel maakt deel uit van de contentsamenwerking tussen Foodbusiness en Foodlog.
© DCA Market Intelligence. Op deze marktinformatie berust auteursrecht. Het is niet toegestaan de inhoud te vermenigvuldigen, distribueren, verspreiden of tegen vergoeding beschikbaar te stellen aan derden, in welke vorm dan ook, zonder de uitdrukkelijke, schriftelijke, toestemming van DCA Market Intelligence.
